Αρχική σελίδα περιοδικού C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης

Κριτικές του άρθρου

ISSN : 2241-4665

Ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα 20 Απριλίου 2017

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Φουλίδη Ξ.

Υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων της Δ.Δ.Ε. Δυτικής Αττικής,

Επιστημονική Συνεργάτης της ΕΣΔΔΑ,

Παπακίτσος Ε.Χ.

Υπεύθυνος ΣΕΠ του ΚΕΣΥΠ Ελευσίνας,

Επιστημονικός Συνεργάτης του ΠΕΣΥΠ Αθήνας/ΑΣΠΑΙΤΕ,

Καρακιόζης Κ.

Υπεύθυνος του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων Δυτικής Αττικής,

Θεολογής Ε.

Υπεύθυνος ΣΕΠ του ΚΕΣΥΠ Ελευσίνας,

Αργυρίου Α.

Διευθυντής της Δ.Δ.Ε. Δυτικής Αττικής,

Επιστημονικός Συνεργάτης του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του ΟΠΑ,

ALTERNATIVE OPTIONS OF DEALING WITH UNDERFUNDING OF SCHOOLS IN GREECE

Foulidi X.

Local Educational Supervisor of Cultural Affairs,

Lecturer at National School of Public Administration and Local Government of Greece,

Papakitsos E.C.

Center for Counseling & Guidance of Elefsina,

Adj. Prof. of the School of Pedagogical and Technological Education,

Karakiozis K.

Secondary Education Directorate of Western Attica,

Supervisor of the Youth Counseling Station,

Theologis E.

Center for Counseling & Guidance of Elefsina,

Argyriou A.

Director of the Secondary Education Directorate of Western Attica,

Adj. Prof. of Athens University of Economics & Business,

Abstract: In the present study, the alternative options of funding schools, beyond the ordinary state budget, are investigated and presented, since the economic crisis affecting many European countries causes significant reduction in the related government expenditure. The main sources of this funding are recorded, which come from either public European sources or private sources. In addition, the respective practices in six European countries are presented along with the institutional framework that exists in Greece for that purpose. Some of these actions appear to have multiple pedagogical benefits, further strengthening the bonds of the school with the local community.

Περίληψη: Στην παρούσα εργασία διερευνώνται και παρουσιάζονται οι εναλλακτικές δυνατότητες χρηματοδότησης των σχολικών μονάδων, πέραν του τακτικού κρατικού προϋπολογισμού, δεδομένου ότι η οικονομική κρίση που πλήττει πολλές Ευρωπαϊκές χώρες προκαλεί σημαντική μείωση των σχετικών κρατικών δαπανών. Γίνεται μια καταγραφή των κυριότερων πηγών αυτής της χρηματοδότησης, που προέρχεται είτε από δημόσιους Ευρωπαϊκούς πόρους είτε από ιδιωτικούς πόρους. Επίσης, παρουσιάζονται οι αντίστοιχες πρακτικές σε έξι Ευρωπαϊκές χώρες και το θεσμικό πλαίσιο που υπάρχει στην Ελλάδα για το σκοπό αυτό. Κάποιες από τις ανάλογες δράσεις εμφανίζονται να έχουν και πολλαπλά παιδαγωγικά οφέλη, ενισχύοντας επιπλέον τους δεσμούς του σχολείου με την τοπική κοινωνία.

1. Εισαγωγή

Η εξασφάλιση και η διαχείριση των οικονομικών πόρων για τη χρηματοδοτική κάλυψη των λειτουργικών αναγκών των σχολείων αποτελεί μια κυρίαρχη φροντίδα και πρόβλημα της εκπαιδευτικής διοίκησης. Στην Ελλάδα η Δημόσια Εκπαίδευση (Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια) χρηματοδοτείται σχεδόν αποκλειστικά από τον κρατικό προϋπολογισμό, και συγκεκριμένα από:

· τον τακτικό προϋπολογισμό του ΥΠΕΘ, που καλύπτει τις βασικές δαπάνες μισθοδοσίας του εκπαιδευτικού και Διοικητικού προσωπικού,

· τον προϋπολογισμό Δημοσίων Επενδύσεων, που καλύπτει τις ανάγκες για αγορά οικοπέδων και ανέγερση σχολικών μονάδων (Γεωργόπουλος, 2009, σ. 16; Eurydice-Eurybase 2008/09; Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2014; Σπυροπούλου κ.ά., 2008) και

· τον τακτικό προϋπολογισμό του Υπουργείου Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, που καλύπτει τις λειτουργικές ανάγκες των σχολικών μονάδων, προμήθεια εποπτικών μέσων, επίπλων, συσκευών, βιβλίων για τον εμπλουτισμό των σχολικών βιβλιοθηκών, γραφικής ύλης, φαρμακευτικού υλικού, μισθώματα κτηρίων, μεταφορά μαθητών/τριών, δαπάνες διενέργειας σχολικών αγώνων. Η διαχείριση των συγκεκριμένων πόρων γίνεται από τη Σχολική Επιτροπή. Η σύσταση και ο πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρ. 243 του νέου Δ.Κ.Κ. (Ν. 3463/2006) και των άρθρων 5 του Ν. 1894/90, 31 του Ν. 2009/92, 6, 14 του Ν. 2817/2000 και παρ. 9, άρθρ. 8 του Ν. 2986/2002, ορίζεται από το δημοτικό συμβούλιο και το Δήμαρχο και έργο της είναι η διαχείριση των πιστώσεων που διατίθενται για την κάλυψη των δαπανών λειτουργίας των σχολείων που υπάγονται στη δικαιοδοσία της (Γκόλια, 2010; Σαΐτης, 2005).

Οι προαναφερθέντες πόροι τις περισσότερες φορές δεν επαρκούν, για να καλύψουν τις ανάγκες των σχολικών μονάδων λόγω της οικονομικής ύφεσης στη χώρα μας (πτώση του ΑΕΠ 27% μεταξύ 2008 και 2015, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, 2015). Παράλληλα, στην Ευρώπη ήδη από το 2008, με την έναρξη της διεθνούς οικονομικής κρίσης έχει ανοίξει ένας διάλογος για την αποτελεσματικότερη διαχείριση των δημοσίων δαπανών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2014). Στο πλαίσιο αυτό, οι σχολικές μονάδες διεθνώς αναζητούν εναλλακτικές δυνατότητες πέρα από την κρατική χρηματοδότηση, με σκοπό τη βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης (Papakitsos et al., 2016).

2. Εναλλακτικοί τρόποι χρηματοδότησης

Οι πόροι που έχουν ανάγκη οι σχολικές μονάδες κατηγοριοποιούνται σε ανθρώπινους, οικονομικούς και υλικούς. Κύριος στόχος της διοίκησης στην εκπαίδευση είναι η κατανομή αυτών των πόρων με βάση τους περιορισμούς που υπάρχουν. Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιούνται επενδύσεις με σκοπό τη διατήρηση, μεταξύ άλλων, των υλικών πόρων ή την ανάπτυξη νέων. Με ποιο τρόπο όμως μπορούμε να επενδύσουμε τους περιορισμένους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους, για τη μεγιστοποίηση του οφέλους για τη σχολική μονάδα; Σε αυτή την περίπτωση οι επιλογές είναι πολύ δύσκολες και πολύτιμο εργαλείο αποτελεί μια ανάλυση κόστους-οφέλους, βάση της οποίας θα πρέπει να τεθούν δύο ερωτήματα (Everard et al., 2004):

· έχει γίνει αποτελεσματική χρήση των πόρων με όρους παρελθόντος και παρόντος;

· με ποιο τρόπο μπορούμε να πετύχουμε μελλοντικά χρήση των πόρων με όρους κόστους-αποτελέσματος;

Με το παρόν άρθρο διερευνώνται οι εναλλακτικοί τρόποι χρηματοδότησης των σχολικών μονάδων στην Ελλάδα, εστιάζοντας σε ευρωπαϊκούς πόρους, σε ιδιωτικούς πόρους (χρηματικά έπαθλα μαθητικών διαγωνισμών, δωρεές, λειτουργία εικονικών επιχειρήσεων, σχολικών συνεταιρισμών, κ.λ.π.), καθώς και στη δυνατότητα χρήσης ή ενοικίασης των υποδομών των σχολικών μονάδων από τοπικούς φορείς ή ιδιώτες, αναπτύσσοντας δράσεις «Ανοικτού Σχολείου».

3. Χρηματοδότηση της Δημόσιας Εκπαίδευσης από Δημόσιους Ευρωπαϊκούς πόρους

Από τα τέλη του εικοστού αιώνα άρχισαν να αξιοποιούνται ποσά από Δημόσιους Ευρωπαϊκούς πόρους για τη χρηματοδότηση των λειτουργικών αναγκών των σχολείων. Ειδικότερα, έμμεση αλλά μεγάλη χρηματοδότηση της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης υπήρξε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ι και Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. II, βλ. Ζωγόπουλος, 2013; Νοδάρα & Σελλά, 2007; Σπυροπούλου κ.ά., 2008).

3.1 Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ι-ΙΙ

Στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ι (1994-1999) του Β΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (Διεύθυνση Υ) και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (Δ/νση ΧVI), υλοποιήθηκαν έργα για:

· να βελτιωθούν τα προγράμματα σπουδών, βιβλία και υποδομές της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, οι σχολικές δραστηριότητες της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, της Αγωγής Υγείας και Αγωγής Καταναλωτή,

· να πραγματοποιηθεί επιμόρφωση μεγάλου αριθμού εκπαιδευτικών και ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα μαθητών/τριών ειδικών κατηγοριών, όπως παλιννοστούντες, τσιγγανόπαιδες, μουσουλμανόπαιδες, άτομα με ειδικές ανάγκες (ΥΠΕΠΘ, 2000).

Στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. II (2000-2006) του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης συνεχίστηκαν ορισμένες από τις ενέργειες του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ι. Χρηματοδοτήθηκαν έργα για:

· την καταπολέμηση της σχολικής αποτυχίας με εναλλακτικές μορφές μάθησης,

· την προώθηση της ισότητας των ευκαιριών πρόσβασης στην αγορά εργασίας για όλους και ιδιαίτερα για όσους απειλούνται με κοινωνικό αποκλεισμό,

· τη βελτίωση της αρχικής επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης και

· την προώθηση του επαγγελματικού προσανατολισμού και της σύνδεσης με την αγορά εργασίας.

3.2 ΕΣΠΑ

Στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 (Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης) υλοποιήθηκαν καινοτόμα και αναπτυξιακά προγράμματα στην Πρωτοβάθμια και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση που χρηματοδοτήθηκαν κατά 75% από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κατά 25% από εθνικούς πόρους. Το ίδιο παρατηρείται και στο ΕΣΠΑ 2014-2020, στο οποίο εντάσσονται έργα που χρηματοδοτούνται από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία (ΕΔΕΤ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3.3 Erasmus+

Χρηματοδότηση των σχολικών μονάδων γίνεται επίσης με το πρόγραμμα Erasmus+ 2014-2020 (ΙΚΥ, 2016). Πρόκειται για πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που εφαρμόζεται και στη σχολική εκπαίδευση με στόχο τη βελτίωση των δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών. Με την δράση «Μαθησιακή κινητικότητα προσωπικού στη σχολική εκπαίδευση» προσφέρεται η ευκαιρία σε στελέχη δημοσίων σχολικών μονάδων να βιώσουν μαθησιακές εμπειρίες σε μια άλλη χώρα, ώστε να βελτιώσουν κυρίως τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις ικανότητές τους στο σχολικό περιβάλλον, αλλά και τις γλωσσικές τους δεξιότητες, γνωρίζοντας την κουλτούρα και τον πολιτισμό άλλων ευρωπαϊκών χωρών ώστε να αναπτύξουν το αίσθημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Με τη δράση των «Στρατηγικών Συμπράξεων», οι φορείς της σχολικής εκπαίδευσης (σχολεία, Περιφερειακές ή τοπικές Διευθύνσεις Εκπαίδευσης) έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν και να ενισχύσουν τις διακρατικές συνεργασίες μεταξύ φορέων/οργανισμών που δραστηριοποιούνται στον τομέα της εκπαίδευσης. Δηλαδή επιδιώκεται η συμμετοχή φορέων από διαφορετικούς χώρους σχετικούς με την εκπαίδευση και από διαφορετικές χώρες, οι οποίοι θα παράγουν με την αλληλεπίδραση τους σε επίπεδο δεξιοτήτων και εμπειριών υψηλής ποιότητας καινοτόμα προϊόντα, αποφέροντας θετικά μακροπρόθεσμα αποτελέσματα για το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας που θα συμμετέχει, αλλά και προκαλώντας βελτιώσεις στα συστήματα και τις πολιτικές για την εκπαίδευση στην Ευρώπη. Τέλος στον ίδιο πρόγραμμα με τη δράση «Ενίσχυση σε Θέματα Μεταρρύθμισης Πολιτικής» υποστηρίζονται οι μεταρρυθμίσεις της δημόσιας πολιτικής των Κρατών Μελών και επιδιώκεται η συνεργασία με τρίτες χώρες, συμπεριλαμβάνοντας την ανταλλαγή καλών πρακτικών. Η υποστήριξη αυτή περιλαμβάνει την εφαρμογή ευρωπαϊκών εργαλείων διαφάνειας, τη διεξαγωγή διασυνοριακών εθνικών μελετών και την υποστήριξη ειδικών προγραμμάτων δράσης, συμπεριλαμβανομένης της διαδικασίας Μπολόνια, για την ανώτατη εκπαίδευση, και της Κοπεγχάγης, για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση.

Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Αττικής το σχολικό έτος 2015-2016 κατέθεσε πρόταση:

· στην πρώτη δράση με θέμα «O ρόλος του επαγγελματικού προσανατολισμού, της συμβουλευτικής και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στη βελτίωση του παιδαγωγικού κλίματος του σχολείου» και

· στη δεύτερη δράση με θέμα «Καινοτόμες προσεγγίσεις στην αποτελεσματική διοίκηση και ηγεσία των σχολικών μονάδων».

Σε περίπτωση έγκρισης τους θα χρηματοδοτηθούν οι μετακινήσεις των εκπαιδευτικών και το κόστος επιμόρφωσής τους, οι μετακινήσεις μαθητών/τριών, η δημιουργία εργαλείων, ο απαραίτητος τεχνολογικός εξοπλισμός και τα απαιτούμενα αναλώσιμα.

3.4 INTERRΕG Europe

Δικαίωμα υποβολής προτάσεων άρα και χρηματοδότησης έχουν οι Περιφερειακές και τοπικές Διευθύνσεις Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο πρόγραμμα INTERRΕG Europe 2014-2020. Tα έργα που χρηματοδοτούνται στοχεύουν στη βελτίωση της υλοποίησης πολιτικών και προγραμμάτων για την περιφερειακή ανάπτυξη και αφορούν κυρίως προγράμματα για την επίτευξη του στόχου της «Επένδυσης για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση» και, όπου είναι απαραίτητο, της «Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας», προωθώντας την ανταλλαγή εμπειριών και την εκμάθηση πολιτικών σε φορείς περιφερειακού ενδιαφέροντος. Για την επίτευξη των προαναφερθέντων, κατά την Προγραμματική Περίοδο 2014-2020, τα χρηματοδοτικά προγράμματα σχετίζονται με ένα μόνο μικρό αριθμό Θεματικών Στόχων, συνολικά πέντε Αξόνων Προτεραιότητας, στοχεύοντας έτσι σε πιο συγκεκριμένες δράσεις και στην επίτευξη όσο το δυνατόν πιο αποδοτικών αποτελεσμάτων. Ειδικότερα, οι Άξονες Προτεραιότητας αφορούν την έρευνα, την τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτομία, την ανταγωνιστικότητα των ΜΜΜ επιχειρήσεων, την Οικονομία χαμηλών εκπομπών Άνθρακα, το Περιβάλλον και τη βιωσιμότητα Πόρων.

4. Προτάσεις χρηματοδότησης από ιδιωτικούς πόρους

Σε αυτή την κατηγορία χρηματοδότησης καταγράφεται πλήθος διαγωνισμών με ευρύτατη θεματική, ποικιλία στόχων και χρηματικών επάθλων (χρηματικά έπαθλα μαθητικών διαγωνισμών, δωρεές, λειτουργία σχολικών επιχειρήσεων, κ.λ.π.). Ενδεικτικά και εν συντομία παρατίθενται περιπτώσεις χρηματοδότησης από ιδιωτικούς πόρους στο πλαίσιο υλοποίησης των ακόλουθων διεθνών, εθνικών και τοπικών μαθητικών διαγωνισμών, που πραγματοποιήθηκαν τη σχολική χρονιά 2015- 2016:

· Παγκόσμιος Διαγωνισμός 'Εκθεσης για μαθητές Λυκείου με θέμα τους Στόχους για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Προσφέρονται χρηματικά έπαθλα και υποτροφίες για το Seton Hall University.

· 4ος Πανελλήνιος Λογοτεχνικός Διαγωνισμός στη Μνήμη Καίτης Λασκαρίδη. Προκηρύσσεται από το «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη» και στόχος του διαγωνισμού είναι να ενισχύσει την αυτοέκφραση των εφήβων και να υποστηρίξει το μάθημα της Λογοτεχνίας και της Έκθεσης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση με σημαντικά χρηματικά έπαθλα.

· 1ος μαθητικός διαγωνισμός με μικρό χρηματικό έπαθλο και τίτλο: «Άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Ελευσίνας, ο εθιμικός εορτασμός της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας και το Πολυσπόρι». Διοργανώθηκε από το Λαογραφικό Σύλλογο Ελευσίνας «Το Αδράχτι» και τη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Αττικής. Θέμα του είναι ο εορτασμός της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας, που αποτελεί σημαντικό στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης της Ελευσίνας.

Αναμφισβήτητα όμως αυτοί οι πόροι είναι ιδιαίτερα περιορισμένοι (Σπυροπούλου κ.ά., 2008, σ. 442). Εκτός των παραπάνω δυνατοτήτων, υπάρχουν και τα επόμενα τρία θεσμοθετημένα προγράμματα ή ευρύτερες δράσεις και πρακτικές για τη χρηματοδότηση των σχολικών μονάδων.

4.1 Εικονική επιχείρηση σχολικής μονάδας

Tο πρόγραμμα «Εικονική Επιχείρηση» υλοποιείται από το μη-κερδοσκοπικό εκπαιδευτικό οργανισμό «Σωματείο Επιχειρηματικότητας Νέων/Junior Achievement Greece», μέλος του παγκόσμιου οργανισμού Junior Achievement Worldwide (Francomano, 1988). Υποστηρίζεται από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, τη ΜetLife, την Ελληνική Πρωτοβουλία και από 60 επιχειρήσεις-μέλη του οργανισμού, ενώ έχει εγκριθεί σύμφωνα με το υπ’ αρ. 6554/Δ7/18-1-2016 έγγραφο του Αυτοτελούς Τμήματος Επαγγελματικού Προσανατολισμού του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Το πρόγραμμα προσφέρει την ευκαιρία στους/στις μαθητές/τριες να γίνουν «επιχειρηματίες». Δημιουργούν και προβάλλουν έξυπνες εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα, διαδικτυακές υπηρεσίες, ραδιοφωνικούς σταθμούς, επιτραπέζια παιγνίδια, χρηστικά αντικείμενα, πρωτότυπα καλλυντικά, είδη διακόσμησης και διατροφής αλλά δημιουργούν και κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτιστικές επιχειρήσεις. Η προβολή των δημιουργιών τους γίνεται σε Μαθητικές Εμπορικές Εκθέσεις, που διοργανώνονται από το «Σωματείο Επιχειρηματικότητας Νέων/Junior Achievement Greece» (www.senja.gr). Τα έσοδα των εικονικών τους επιχειρήσεων διατίθενται σε φιλανθρωπικούς και κοινωφελείς σκοπούς.

4.2 Σχολικοί συνεταιρισμοί

Ο θεσμός των σχολικών συνεταιρισμών δημιουργήθηκε με το άρθ. 46 του Ν. 1566/1985 (ΦΕΚ 167 Α΄, 30-9-1985), αρχικά για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, με σκοπό «… τη διαπαιδαγώγηση των μαθητών σχετικά με τις αρχές της αλληλοβοήθειας, της συνεργασίας και της κοινωνικής ευθύνης, την ανάπτυξη της ανεξάρτητης σκέψης και δημοκρατικής συνείδησης, καθώς και τη γνώση συλλογικών μορφών οικονομικής δραστηριότητας.»

Αργότερα, με την ΥΑ Φ3/1085/Γ1/1456/02-12-1997 (ΦΕΚ 1107 Β΄, 15-12-1997) ορίστηκαν οι λεπτομέρειες της σύστασης ενός σχολικού συνεταιρισμού. Σύμφωνα με τους λοιπούς στόχους λειτουργίας ενός σχολικού συνεταιρισμού, οι μαθητές εθίζονται:

· «στο πνεύμα της αυτοδιαχείρισης με την οικονομική τους δραστηριότητα,»

· «της κοινωνικοποιημένης σχολικής ζωής με τις ποικίλες δραστηριότητες που αναλαμβάνουν» (έρευνα, πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις, καλλωπισμός του σχολείου και του περιβάλλοντα χώρου, εκδρομές, βιβλιοθήκες, κοινωφελή έργα),

· στην «ανάπτυξη πρωτοβουλίας» και

· στη «συνεργασία και στη συλλογικότητα».

Τα σχετικά άρθρα καλύπτουν τη διαδικασία ίδρυσης σχολικού συνεταιρισμού, τα μέλη του (ελάχιστο πλήθος, κατηγορίες μελών), τα όργανα διοίκησης (γενική συνέλευση, διοικητικό και εποπτικό συμβούλιο) και την οικονομική διαχείριση. Ο σχολικός συνεταιρισμός προβλέπεται να έχει έσοδα από διάφορες πηγές που περιλαμβάνουν την οικονομική του δραστηριότητα (π.χ. πώληση ειδών χειροτεχνίας).

Με την ΥΑ 56601/Γ7/23-4-2013 (ΦΕΚ 1127 Β΄, 10-5-2013), επεκτείνονται οι σκοποί της λειτουργίας ενός σχολικού συνεταιρισμού και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, με επιπλέον στόχο την «ανάπτυξη του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού και την Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των μαθητών.»

Τέλος, με την ΥΑ Δ3/15717/1-2-2016 (ΦΕΚ 310 Β΄, 15-2-2016), η λειτουργία του θεσμού των σχολικών συνεταιρισμών επεκτείνεται και στα σχολεία ειδικής αγωγής όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων και κατηγοριών (Πρωτοβάθμια, Δευτεροβάθμια και Επαγγελματική Εκπαίδευση).

4.3 Δημόσιο σχολείο ανοικτό στην κοινωνία

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η συνεργασία της σχολικής μονάδας με τοπικούς κοινωνικούς φορείς, και γενικότερα με την τοπική κοινωνία και τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), μπορεί να συμβάλει σε καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα μέσω:

· της ανάπτυξης δραστηριοτήτων όπου οι εκπαιδευόμενοι (ανήλικοι μαθητές ή ενήλικοι) θα μπορούν να αναπτύξουν τα ενδιαφέροντά τους και τις κλίσεις τους και

· της αξιοποίησης των υπαρχουσών σχολικών εγκαταστάσεων και υποδομών, ενισχύοντας δράσεις δια βίου μάθησης (Αθανασούλα-Ρέππα, 2008).

Επιπρόσθετα, οι σχολικές μονάδες διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της κοινοτικής συνοχής και στη διατήρηση και μετάδοση της τοπικής ιστορίας και κουλτούρας (Berry & West, 2010), ενώ συμβάλουν στην αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου εντός της κοινότητας και στη συνεργασία με αμοιβαίο όφελος για όλα τα μέλη της κοινότητας. Αντίστοιχα, το κοινωνικό κεφάλαιο που προάγει το σχολείο έχει θετική επίδραση στην κοινωνική ζωή της κοινότητας, όταν η κοινότητα υποστηρίζει και εμπλέκεται στις σχολικές δραστηριότητες (Moulton, 2001). Άλλωστε σε οικονομικό επίπεδο, οι συγκεκριμένες δράσεις θα πρέπει να θεωρηθούν ως επένδυση στην εκπαίδευση που επιστρέφει στην τοπική κοινωνία (Χαλκιώτης, 1999).

Με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στη χώρα μας, η τοπική αυτοδιοίκηση έχει την ευθύνη διάθεσης και διαχείρισης των κρατικών πιστώσεων για τις λειτουργικές δαπάνες των σχολείων (Ν. 1566/1985 αρθ. 2 παρ. 8). Στο πλαίσιο αυτό έχει παραχωρηθεί στους ΟΤΑ η ακίνητη και κινητή περιουσία των σχολείων, η αρμοδιότητα επισκευής και συντήρησης των σχολικών κτιρίων και η κατανομή των πιστώσεων για την αντιμετώπιση των λειτουργικών δαπανών των σχολείων. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθ. 94 του Ν. 3852/2010 (ΦΕΚ 87 Α΄, 7-6-2010) ανατίθεται μεταξύ άλλων στους ΟΤΑ «ο καθορισμός κοινωφελούς χρήσης των σχολείων σε περίπτωση παύσης της λειτουργίας τους …» και «η οργάνωση συναυλιών ή άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων για τους/τις μαθητές/τριες, κατόπιν έγκρισης της Σχολικής Επιτροπής». Στην πράξη βέβαια οι θεσμοθετημένες παρεμβάσεις σύνδεσης του σχολείου με την τοπική αυτοδιοίκηση οδήγησαν πολλές φορές σε αντιφάσεις και εκφυλισμό της όλης διαδικασίας, κάτι που επισημάνθηκε έγκαιρα ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 (Νούτσος, 1986).

Η συγκεκριμένη πρόταση έχει εφαρμοστεί στην Ελλάδα αλλά σε περιορισμένες περιπτώσεις, αφού μεμονωμένα διευθυντές σχολικών μονάδων έχουν υποστηρίξει ενεργά την παραχώρηση των χώρων του σχολείου τους, μετά το σχολικό πρόγραμμα, για δράσεις μαθητών ή και γονέων. Ενδεικτικά αναφέρουμε το 132^ο Δ.Σ. Αθήνας και τα προβλήματα που αντιμετώπισε τα προηγούμενα χρόνια η τότε Διευθύντρια του σχολείου σχετικά με την παραχώρηση των χώρων του σχολείου (βλ. Ιστοσελίδα εκπαιδευτικών 132^ου Δ.Σ. Αθήνας). Αντίστοιχα, ο Δήμος Αθηναίων έχει αναλάβει πρόσφατα μια πρωτοβουλία για σχολεία «Ανοιχτά στην Κοινωνία» (Δήμος Αθηναίων, 2015; 2016). Επίσης, καταγράφονται περιπτώσεις όπου φορείς πιστοποίησης ξένων γλωσσών χρηματοδοτούν σχολικές μονάδες για την παραχώρηση αιθουσών, προκειμένου να διεξαχθούν σε αυτές εξετάσεις πιστοποίησης ξένων γλωσσών.

Σε διεθνές επίπεδο αντίθετα, η συγκεκριμένη πρακτική ακολουθείται ήδη από πολλές χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουμε την πολιτική που ακολουθείται σε κάποιες χώρες, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ:

· Στην Αυστρία οι σχολικές μονάδες χρησιμοποιούνται τόσο για εκπαιδευτικούς αλλά και μη εκπαιδευτικούς σκοπούς, όπως: η εκπαίδευση ενηλίκων, αθλητικές ή πολιτιστικές δραστηριότητες και δράσεις υποστήριξης νεολαίας. Ειδικά για τα σχολεία τύπου Bundesschulen, οι δράσεις αυτές αποτελούν έναν από τους κύριους σκοπούς τους, με στόχο να ενισχύσουν την αυτονομία τους και να καλύψουν το κόστος συντήρησης. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, το κόστος και το χρονικό πλαίσιο για την ενοικίαση των σχολικών εγκαταστάσεων προσδιορίζονται από τους κατά τόπους δήμους που διαχειρίζονται αυτές τις εγκαταστάσεις. Ιδιαίτερα για τα σχολεία που κινδυνεύουν να κλείσουν λόγω μικρού αριθμού μαθητών, αποτελεί σημαντικό επιχείρημα για την αποτροπή αυτών των αποφάσεων το πόσο σημαντικές είναι αυτές οι σχολικές εγκαταστάσεις για τις τοπικές κοινωνίες (OECD, 2015a).

· Στο Βέλγιο η χρήση των σχολικών κτηρίων και εγκαταστάσεων μετά το σχολικό πρόγραμμα είναι συνηθισμένη πρακτική σε πολλές σχολικές μονάδες. Ειδικότερα, χρησιμοποιούνται κτήρια πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κατά την απογευματινή βάρδια σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων, ενοικιάζονται από ιδιωτικούς οργανισμούς ή αθλητικούς συλλόγους τόσο σχολικές αίθουσες όσο και αθλητικές εγκαταστάσεις ή χρησιμοποιούνται για δραστηριότητες κατά τις σχολικές διακοπές (OECD, 2015b).

· Στην Εσθονία επίσης, τα σχολικά κτήρια χρησιμοποιούνται ευρέως για δραστηριότητες μετά το σχολικό πρόγραμμα, όπως για την αθλητική εκπαίδευση ενηλίκων ή για προγράμματα χειροτεχνίας. Ειδικότερα σε μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, το 77% των σχολικών εγκαταστάσεων χρησιμοποιούνταν για μη σχολικές δραστηριότητες (μόλις 50% για τα σχολεία ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και 82-90% για τα υπόλοιπα σχολεία). Το κόστος για τη χρησιμοποίηση αυτών των εγκαταστάσεων διαμορφώνεται από τον εκάστοτε κάτοχό τους, συνήθως διαφοροποιείται ανάλογα με το είδος της χρήσης και πολλές φορές είναι δωρεάν, ιδιαίτερα για τα μέλη της τοπικής κοινότητας (OECD, 2015c).

· Στην Ισλανδία αντίστοιχα, η κάθε τοπική κοινότητα ή σχολείο ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι υπεύθυνο να αναπτύξει τις δικές του πολιτικές για τη χρήση των σχολικών εγκαταστάσεων μετά το σχολικό πρόγραμμα. Εν γένει οι τοπικές κοινότητες δίνουν μεγάλη έμφαση στη χρήση των σχολικών εγκαταστάσεων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από τρίτους. Για παράδειγμα, πολλά κτήρια υποχρεωτικής εκπαίδευσης χρησιμοποιούνται ως κέντρα νεότητας και κάποιες φορές για δραστηριότητες που διοργανώνονται για ενήλικους ή ηλικιωμένους από την τοπική κοινότητα ή μη-κυβερνητικούς οργανισμούς, όπως τοπικές χορωδίες, συλλόγους σκάκι, κ.λ.π. Επίσης, κάποιες σχολικές μονάδες στις αγροτικές περιοχές χρησιμοποιούνται για τη διαμονή τουριστών κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Τέλος, κάποια σχολεία παραχωρούν για χρήση έναντι αμοιβής τις αθλητικές τους εγκαταστάσεις σε τοπικούς αθλητικούς συλλόγους (OECD, 2015d).

· Τέλος στη Σλοβακία, οι σχολικές εγκαταστάσεις παραχωρούνται έναντι αμοιβής σε νομικά ή φυσικά πρόσωπα, μετά από απόφαση του κατόχου του σχολείου, χωρίς όμως να παρακωλύονται οι διδακτικές ή οι μετά το σχολείο δραστηριότητες των μαθητών/τριών και εφόσον τηρούνται οι απαιτούμενοι κανονισμοί ασφαλείας. Οι σχολικές εγκαταστάσεις συνήθως χρησιμοποιούνται από τους σχολικούς συλλόγους, οι οποίοι παρέχουν εκπαιδευτικές ή άλλες δραστηριότητες, καθώς και για απογευματινή εκπαίδευση (OECD, 2015e).

Στην Κύπρο ο θεσμός του «Ανοικτού Σχολείου» υλοποιείται ήδη από το 2007, όπου το Υπουργείο Παιδείας προχώρησε στην αξιοποίηση των σχολικών χώρων σε συνεργασία με τους Δήμους και τις τοπικές Σχολικές Εφορίες (Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, 2016). Κατά την περσινή σχολική χρονιά 2014-2015, στα προγράμματα του Ανοικτού Σχολείου συμμετείχαν πέραν των 11.000 πολιτών κάθε ηλικίας (Δήμος Λευκωσίας, 2015; Δήμος Λακατάμιας, 2015; Δήμος Λατσιών, 2015). Στους σκοπούς της συγκεκριμένης δράσης περιλαμβάνονται: η αξιοποίηση των σχολικών χώρων ως Κέντρα Πολιτισμού, Αθλητισμού και Δημιουργίας, όταν δεν καλύπτουν τους σκοπούς του Αναλυτικού Προγράμματος, η ενεργοποίηση/συμμετοχή των δημοτών στο κοινωνικό γίγνεσθαι, η σύσφιξη των σχέσεων σχολείου-τοπικής κοινωνίας και η προώθηση της βιωματικής και συνεργατικής μάθησης. Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιούνται δράσεις οι οποίες δύνανται να χρηματοδοτηθούν μέσω του Ταμείου του «Ανοικτού Σχολείου», το ανταποδοτικό κόστος κάποιων υπηρεσιών ή/και την αξιοποίηση ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Τέτοιες δράσεις είναι:

· η διοργάνωση αθλητικών, θεατρικών, κινηματογραφικών, χορευτικών και άλλων πολιτιστικών προγραμμάτων/δραστηριοτήτων/εκδηλώσεων καθώς και εκθέσεων,

· η διοργάνωση ενημερωτικών διαλέξεων για κοινωνικά, εκπαιδευτικά, κ.λ.π. θέματα

· η διοργάνωση προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ή επιμόρφωσης στους Η/Υ και

· η χρήση των σχολικών βιβλιοθηκών από τους δημότες και ο δανεισμός βιβλίων.

5. Συμπεράσματα

Προσαρμόζοντας τα στοιχεία αυτά στα ελληνικά δεδομένα, οι ΟΤΑ θα μπορούσαν να υλοποιήσουν περισσότερες τέτοιες δράσεις «Ανοικτού σχολείου», όπως αυτές που περιγράφηκαν ανωτέρω, συμβάλλοντας έτσι (Αθανασούλα-Ρέππα, 2008):

· στη βελτίωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων και την ανάπτυξη αμφίδρομης σχέσης μαθητών/εκπαιδευομένων και κοινωνίας, και

· σε αλλαγή στάσεων/νοοτροπιών για το ρόλο του σχολείου, την πολιτιστική και κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της περιοχής και την αξιοποίηση των υπαρχόντων υπηρεσιών/υποδομών.

Θα ήταν χρήσιμο στο πλαίσιο αυτό να πραγματοποιηθεί ανάλυση κόστους-οφέλους για κάθε σχετική δράση, συνυπολογίζοντας το οριακό κόστος από την πρόσθετη χρησιμοποίηση αυτών των δομών στο πλαίσιο δράσεων του «Ανοικτού σχολείου» (λόγω οικονομίας κλίμακας και ύπαρξης μηδενικού κόστους ευκαιρίας) και το δυνητικό όφελος από την πραγματοποίησή τους.

Οι προαναφερθέντες εναλλακτικοί τρόποι χρηματοδότησης των σχολικών μονάδων αποτελούν καινοτόμες αλλά ρεαλιστικές προτάσεις. Εξασφαλίζουν την αύξηση των λιγοστών πόρων που έχει ανάγκη αυτή τη χρονική στιγμή η ελληνική δημόσια εκπαίδευση, αλλά και φαίνεται να εξασφαλίζουν πολλαπλά παιδαγωγικά οφέλη για το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας.

Βιβλιογραφικές παραπομπές

1. Berry, C.R., & West, M. (2010). Growing Pains: The School Consolidation Movement and Student Outcomes. Journal of Law, Economics, and Organisation, 25(1), pp. 1-29.

2. Eurydice-Εurybase (2008/09). Oργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα. Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

3. Everard, K.B., Morris, G., & Wilson, I. (2004). Effective School Management. London: Paul Chapman Publishing.

4. Francomano, J. (1988). Junior Achievement: A History. Colorado Springs, CO: Junior Achievement Inc.

5. Moulton, J. (2001). Improving education in rural areas: Guidance for rural development specialists. Washington, D.C.: The World Bank.

6. OECD (2015a). OECD Review of Policies to Improve the Effectiveness of Resource Use in Schools - Country Background Report for Austria. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

7. OECD (2015b). OECD Review of Policies to Improve the Effectiveness of Resource Use in Schools - Country Background Report of Belgium/Flemish community. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

8. OECD (2015c). OECD Review of Policies to Improve the Effectiveness of Resource Use in Schools - Country Background Report Estonia. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

9. OECD (2015d). OECD Review of Policies to Improve the Effectiveness of Resource Use in Schools - Country Background Report Iceland. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

10. OECD (2015e). OECD Review of Policies to Improve the Effectiveness of Resource Use in Schools - Country Background Report for the Slovak Republic. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

11. Papakitsos, E.C., Foulidi, X., Karakiozis, K., Theologis, E., Argyriou, A. (2016). Alternative Funding of Schools in Europe. European Journal of Education Studies, 2(7), pp. 1-9.

12. Αθανασούλα-Ρέππα, Α. (2008). Ο εκπαιδευτικός οργανισμός και το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον. Στο Α. Αθανασούλα-Ρέππα, Ε. Κουτούζης (επιμ.), Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων, τόμος Γ΄: Κοινωνική και ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαιδευτικής διοίκησης (σ. 39-93). Πάτρα: EAΠ.

13. Γεωργόπουλος, Ι. (2009). Οικονομικοί πόροι-δαπάνες και ανάπτυξη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην περιφέρεια Ηπείρου. Διδακτορική Διατριβή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

14. Γκόλια, Β. (2010). Η συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε θέματα παιδείας στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Εργασία στην Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης, Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης.

15. Δήμος Αθηναίων (2015). Πρόγραμμα «Σχολεία Ανοιχτά στη Γειτονιά, Ανοιχτά στην Κοινωνία». Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2016 από, https://www.cityofathens.gr/node/27582.

16. Δήμος Αθηναίων (2016). Ανοικτά σχολεία «Οι γειτονιές της Αθήνας συναντιούνται». Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2016 από, www.athensopenschools.gr.

17. Δήμος Λακατάμιας Κύπρου (2015). Πρωτοβουλία «Ανοικτό Σχολείο». Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2016 από, http://www.lakatamia.org.cy/default.aspx?articleID=1519.

18. Δήμος Λατσιών Κύπρου (2015). Πρωτοβουλία «Ανοικτό Σχολείο». Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2016 από, http://www.latsia.org.cy/default.asp?id=385.

19. Δήμος Λευκωσίας Κύπρου (2015). Πρωτοβουλία «Ανοικτό Σχολείο». Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2016 από, http://www.nicosia.org.cy/el-GR/municipality/multipurpose-centre/open-school/.

20. ΕΛΣΤΑΤ (2015). Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (Εκτιμήσεις) (1995 - 2015). Ελληνική Στατιστική Αρχή.

21. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2014). Χρηματοδότηση σχολείων στην Ευρώπη: Μηχανισμοί, μέθοδοι και κριτήρια για τη δημόσια χρηματοδότηση. Έκθεση EACEA/Eurydice. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

22. Ζωγόπουλος, Ε. (2013). Η σπουδαιότητα των Παραγόντων «Υλικοτεχνική Υποδομή» και « Πόροι στις εκπαιδευτικές διεργασίες». Τα εκπαιδευτικά, 2013, 107-108.

23. ΙΚΥ, (2016). Erasmus+, Oδηγός διαχείρισης προγράμματος. Αθήνα: Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών.

24. Ιστοσελίδα εκπαιδευτικών 132^ου Δ.Σ. Αθήνας (2016). Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2016 από, http://132grava.org και http://132grava.org/node/487.

25. Νοδαρά, Ε., & Σελλά, Ο. (2008). Η κρατική και η κοινοτική χρηματοδότηση της δημόσιας εκπαίδευσης και ο ρόλος τους στη διαμόρφωση της ποιότητας της παρεχόμενης παιδείας. Πτυχιακή εργασία στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Παράρτημα Πρέβεζας.

26. Νούτσος, Χ. (1986). Ιδεολογία και Εκπαιδευτική Πολιτική. Αθήνα: Θεμέλιο.

27. Σαΐτης, Χ. (2005). Οργάνωση και Λειτουργία των Σχολικών Μονάδων. Αθήνα: αυτοέκδοση.

28. Σπυροπούλου, Δ., Κόνταρης, Χ., Αντωνακάκη, Τρ., & Χαλά, Χ. (2008). Οικονομικοί Πόροι στην Εκπαίδευση, Η ποιότητα στην Εκπαίδευση – Έρευνα για την αξιολόγηση ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (σ. 437-466). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

29. ΥΠΕΠΘ (2000). Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης Ι (1994-1999). Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.

30. Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού (2016). Συνέχιση και επέκταση του θεσμού του Ανοικτού Σχολείου. Κυπριακή Δημοκρατία.

31. ΦΕΚ 1107 Β΄, 15-12-1997. Υπουργική Απόφαση Φ3/1085/Γ1/1456/2-12-1997, «Σύσταση σχολικού συνεταιρισμού».

32. ΦΕΚ 1127 Β΄, 10-5-2013. Υπουργική Απόφαση 56601/Γ7/23-4-2013, «Επέκταση του θεσμού του σχολικού συνεταιρισμού στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση».

33. ΦΕΚ 167 Α΄, 30-09-1985. Νόμος 1566/1985, «Δομή και λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις».

34. ΦΕΚ 310 Β΄, 15-2-2016. Υπουργική Απόφαση Δ3/15717/1-2-2016. «Επέκταση του θεσμού του σχολικού συνεταιρισμού στις Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης».

35. ΦΕΚ 87 Α΄, 7-6-2010. Νόμος 3852/2010, «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης».

36. Χαλκιώτης, Δ. (1999). Εκπαιδευτική Διοίκηση και Οικονομικά. Στο Α. Αθανασούλα-Ρέππα, Α. Δακοπούλου, Ε. Κουτούζης, Γ. Μαυρογιώργος, Δ. Χαλκιώτης (επιμ.), Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων, τόμος Α΄: Εκπαιδευτική Διοίκηση και Πολιτική (σ. 239-293). Πάτρα: EAΠ.

© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved